Αρχιτεκτονική και Deleuze-Guattari
Βάνα Τεντοκάλη, Δήμητρα Χατζησάββα
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Θα μας ενδιέφερε να συσχετισθεί η σκέψη των Deleuze-Guattari με τον χώρο και την αρχιτεκτονική πέρα από το παράδειγμα του ψηφιακού σχεδιασμού, ή τουλάχιστον να μη συνδεθεί και πάλι αποκλειστικά με αυτό.
Στο μέτρο που η μέχρι τώρα συζήτηση για τη συμβολή των Deleuze-Guattari στην αρχιτεκτονική έχει εστιαστεί κυρίως στο νέο παράδειγμα κατά το οποίο εισάγεται ο υπολογιστής στη διαδικασία του σχεδιασμού, δηλαδή του ψηφιακού σχεδιασμού, το ερώτημα που μπορεί να διατυπωθεί εδώ βασίζεται στη θέση-υπόθεση που υποστήριξε ο Peter Eisenman συζητώντας με τον Greg Lynn σε μια κοινή τους διάλεξη (Διάλεξη Peter Eisenman και Greg Lynn με συντονιστή τον Kurt Forster στην Νέα Υόρκη το 2008: Dialogue with Design Legends: Peter Eisenman & Greg Lynn in Conversation, moderated by Kurt Forster,
92nd Street Y, New York, Thursday, October 23, 2008.)
Προτείνουμε κάποιους θεματικούς άξονες γενικότερου προβληματισμού και κάπως συσχετισμένους με τη θεματική του συνεδρίου ‘Επωδοί Ελευθερίας’.
Η θέση-υπόθεση του Peter Eisenman:
Η αρχιτεκτονική, όταν «εξισώνεται» με την μουσική, διακρίνεται σε συνθετικό (compositional) και επιτελεστικό (performative) μέρος. Tο ψηφιακό παράδειγμα όμως περιορίστηκε και ταυτίστηκε με το επιτελεστικό της μόνο μέρος, και όχι με το συνθετικό.
Το δικό μας ερώτημα:
Σύμφωνα με την παραπάνω θέση του Peter Eisenman, ποια είναι η συμβολή των Deleuze-Guattari, όχι γενικά στην αρχιτεκτονική, αλλά στο συνθετικό της μέρος;
1 Νομαδική κατοίκηση και υπαρξιακές επωδοί
ΠΛΑΙΣΙΟ
Η προτροπή για μια νομαδική κατοίκηση ως ηθικο-αισθητικό παράδειγμα κατοίκησης πέρα από τα χαϊντεγκεριανά πρότυπα. Σε αυτή την προοπτική του Gilles Deleuze δεν υπάρχει υποδεικτικό μοντέλο κατοίκησης καλείται κανείς να αναλάβει την ενικότητα (singularity) της διαδρομής, τις περιπέτειες που χαρτογραφούν τα υπαρξιακά του εδάφη, το υποκειμενικό του μαστόρεμα.
ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΠΡΟΣ ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Συσχέτιση αυτής της θέσης με τους κοινούς δεσμούς συνύπαρξης και τον κοινό χώρο ζωής. Η ενικότητα (singularity) της ύπαρξης πέρα από τον ατομικό ευδαιμονισμό, υπαρξιακές διαμορφώσεις και χώρος.
Εξέταση νέων τρόπων αντίληψης και κατοίκησης του εδάφους που θέτουν σε επανεξέταση τις παραδοσιακές εννοιολογικές κατηγορίες με τις οποίες συνδέεται η αρχιτεκτονική. Συσχέτιση φαινομενολογικής σκέψης με αυτή των Deleuze-Guattari γύρω από τις έννοιες τόπου/χώρου και κατοίκησης.
Συνοψίζοντας, θα μπορούσαν να συζητηθούν ζητήματα που αφορούν: Στη συμβολή του χώρου για την αισθητική της ύπαρξης, τη συναρμογή της νοητικής, κοινωνικής και αισθητικής οικολογίας του Guattari, το ηθικο-αισθητικό παράδειγμα.
2 Εδαφικές συναρμογές-χωρικές επωδοί
ΠΛΑΙΣΙΟ
Οι Deleuze-Guattari εξηγούν: «Ένα έδαφος είναι πάντα σε κατάσταση απεδαφικοποίησης, τουλάχιστον δυνητική, σε κατάσταση περάσματος σε άλλες συναρμογές...» (Deleuze-Guattari Mille plateaux 1980 : 368). Πρόκειται για ένα χώρο όπου το έδαφος (ground) δεν κυριαρχείται από τη μορφή (figure), είναι ένας περίγυρος με κινήσεις, διαδρομές που χρειάζονται απελευθέρωση, δυνατότητες που περιμένουν την ευκαιρία τη στιγμή της ενεργοποίησής τους.
ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΠΡΟΣ ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Σε αυτή την οπτική ο χώρος παύει να χειραγωγείται από τις συνδέσεις του με τη μεταφυσικά προσδιορισμένη σχέση του με τον χρόνο, δεν είναι το σταθερό υπόβαθρο στα φαινόμενα, αναμειγνύεται με αυτά. Αντίθετα με τη θεώρηση του τόπου ως εγγύηση για την ύπαρξη της έννοιας, είναι το ασταθές έδαφος που εκφράζει τον δυναμισμό και την αστάθεια της σκέψης, επιτρέπει στη σκέψη να σκεφθεί διαφορετικά.
Συνοψίζοντας, θα μπορούσαν να συζητηθούν ζητήματα που αφορούν στον συσχετισμό του χώρου με τις έννοιες : Εδαφικοποίηση/απεδαφικοποίηση, της εμμένειας, της συσχέτισης της έννοιας με τον χώρο (περίγυρος, χαρτογραφία, έδαφος, plateaux, γραμμές φυγής κ.λπ.).
3 Έδαφος-σπίτι, το πέρασμα από τη μικρή στη μεγάλη επωδό.
ΠΛΑΙΣΙΟ
Στο βιβλίο Earth Moves: The furnishing of Territories (1995), ο Bernard Cache αναφέρεται στην αρχιτεκτονική ως τέχνη της πλαισίωσης, μια έρευνα δηλαδή σχετικά με τον τρόπο με τον οποίον φτιάχνονται, πλαισιώνονται, συνίστανται τα πράγματα. Οι Deleuze -Guattari στο βιβλίο τους Τι είναι φιλοσοφία αναφέρονται με τη σειρά τους στην αρχιτεκτονική ως μια κατασκευή ενός πεδίου συνεκτικότητας, ως συναρμογή διαφορετικά προσανατολισμένων πλαισίων, συνένωση επιπέδων σε ένα σύνθετο σύστημα αντιστίξεων. Αναφέρονται στη μετάβαση, τη σύναψη από το πεπερασμένο στο άπειρο, από τη σάρκα στην κατοικία, το σύμπαν, από το έδαφος στην απεδαφικοποίηση. Σχολιάζουν τη συνοχή των μορφών πλαισίωσης και των συνενώσεών τους με τα συνθέματα των αισθημάτων και όχι με αναπαραστατικές και χρηστικές ιδιότητες.
ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΠΡΟΣ ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Η αρχιτεκτονική ελευθερώνει λοιπόν εκφραστική ύλη, αποκτά χρονική σταθερότητα και χωρική παρουσία που επιτρέπουν να δημιουργηθεί ένα εδαφικό ή εδαφικοποιητικό σημάδι. H αρχιτεκτονική πλαισιώνει το έδαφος που κατοικούμε, σημαδεύει το έδαφος, αλλά ανοίγεται και στη δυνατότητα αποπλαισίωσης, στη δυνητικότητα ενός τόπου, στο ατέρμονο πέρασμα από τη μικρή στη μεγάλη επωδό, από το πεπερασμένο στο άπειρο.
Κάθε εδαφική επικράτεια περιλαμβάνει ή κατατέμνει τις εδαφικές επικράτειες άλλων ειδών, το αντικείμενο, το πράγμα-κτίριο σε αυτή τη θεώρηση δεν αποτελεί πλέον μια αυτόνομη ενότητα αυτό που ενδιαφέρει είναι οι σχέσεις και οι συνδέσεις του, τι συνιστά λοιπόν το όριο ενός χωρικού αντικειμένου;
Συνοψίζοντας θα μπορούσαν να συζητηθούν ζητήματα που αφορούν : Στα όρια και στη σύσταση της αυτονομίας των (χωρικών) αντικειμένων. Στο σχεδιασμό του πεδίου των σχέσεων (συνδέσεων) αντί των όρων μιας πολυπλοκότητας. Στην έννοια της κλίμακας στο σύγχρονο σχεδιασμό, της τοπολογίας, της πληθυσμιακής σκέψης, της μοριοποίησης συμπαγών δομών, το τραύλισμα, το μεσοδιάστημα (intervals) και τα πλαίσια (frames) κ.λπ.
4 Εικόνα σκέψης και αναπαράσταση- αδιόρατοι (imperceptible) επωδοί
ΠΛΑΙΣΙΟ
Oi Deleuze- Guattari επιχειρούν να αποσυνδέσουν τις εικόνες από τις συνήθεις τους σημασίες και διαμορφώσεις, επιχειρούν να θέσουν τις εικόνες της σκέψης και της αναπαράστασης σε μια κίνηση που σβήνει το όριο ανάμεσα σε αισθητό και νοητό. H αναπαράσταση για τον γάλλο διανοητή απομονώνει το συμβάν, το ξεχωρίζει από αυτό που μπορεί, αντί συνεπώς για την αναπαράσταση ερευνά τη σχέση ανάμεσα στη γλώσσα της σκέψης και την εικόνα της σκέψης. Στο μέτρο που για τον Deleuze μέρος της σκέψης είναι ήδη εικόνες θεωρεί ότι γίγνεσθαι είναι να ελευθερώσεις τη ζωή από τις φόρμες, από τις εικόνες σκέψης που την περιορίζουν στο ήδη γνωστό.
ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΠΡΟΣ ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Μέσα στην ίδια αντίληψη το ενδιαφέρον της αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας μετατοπίζεται από την οπτική αναπαραστατική ιδιότητα της αρχιτεκτονικής (μορφολογική, στυλιστική, τυπολογική, κ.τλ.) στις συγκεκριμένες χωρικές καταστάσεις, τις δυναμικές συνθήκες και δράσεις που μια αρχιτεκτονική χειρονομία μπορεί να εισάγει σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον. Η αρχιτεκτονική συλλαμβάνεται με όρους δυνάμεων παρά φόρμας, γίνεται ο ανιχνευτής εικόνων σκέψης που δεν έχουν προλάβει ακόμα να ονοματισθούν
Ωστόσο, η αποσύνδεση της μορφής από το νόημα του την υποστηρίζει δεν συνεπάγεται έμμεσα και την αποσύνδεση από την ευθύνη της προτεινόμενης μορφής στο κοινωνικό πεδίο;
Συνοψίζοντας, θα μπορούσαν να συζητηθούν οι έννοιες του διαγράμματος, της εικόνας, της αναπαράστασης, της επιτέλεσης (performativity), της εκφραστικότητας, της σχέσης μορφής/περιεχομένου, της ελλάσσονος (mineur) αισθητικής, το έξω της σκέψης, κυρίαρχες /ελλάσσονες χωρικές αφηγήσεις mineur/majeur κ.λπ.
5 H μορφή ως δύναμη – υλικές και νοητικές επωδοί
ΠΛΑΙΣΙΟ
Η αισθητική των Deleuze -Guattari δεν αφορά την αναπαράσταση μιας μορφής αλλά την παρουσία των ενεργειών που τις κατοικούν και τις υπερχειλίζουν. Σύμφωνα με τον Deleuze η μορφή δεν συνιστά έκφραση του περιεχομένου, αλλά το κίνητρό της. Η μορφή δεν είναι παρά μια στιγμιαία εικόνα κάποιας μεταλλαγής, είναι το effect (πάθημα) ενός ορίου. Για τον Deleuze οι διαφορές στην ένταση είναι ό,τι δίνουν στην φόρμα και στα όριά της την έκταση.
Δίνεται έμφαση σε αυτή τη θεώρηση, στις αόρατες δομές και τα πεδία δυνάμεων που συμμετέχουν στις διαδικασίες παραγωγής της έννοιας, της μορφής, της ύπαρξης. Τι συνιστά συνεπώς την πολιτική και αισθητική οικολογία της παρουσίας μιας μορφής;
ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΠΡΟΣ ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Θα μπορούσαν να συζητηθούν ζητήματα υλικότητας, εκφραστικότητας, αισθητικής, σωματικότητας, σχέση αίσθησης/υλικού κ.λπ.
6 Εικόνα χρόνος – εντατικές επωδοί
ΠΛΑΙΣΙΟ
Σύμφωνα με τον Deleuze με την εικόνα-χρόνο, η εικόνα δεν παράγεται από την κίνηση, αλλά είναι η ίδια φορέας διαφορετικών επιπέδων χρονικότητας. Στην εικόνα-χρόνο αισθανόμαστε άμεσα τη διάρκεια που δεν πηγάζει από κίνηση.
Σε αυτό το πλαίσιο ενδιαφέρουν οι αρχιτεκτονικές προτάσεις που αποδίδουν την αντίληψη περί χρονικότητας του G. Deleuze με άμεσο τρόπο, οι προτάσεις που μετατρέπουν τον χρόνο και δεν μετατρέπονται απλώς στο χρόνο (ψηφιακό περιβάλλον). Πρόκειται για τις προσεγγίσεις που επιτρέπουν την κίνηση της αίσθησης, της δράσης της σημασίας χωρίς να κινούνται απαραίτητα. Η αρχιτεκτονική εικόνα σε αυτές τις περιπτώσεις δεν προσδιορίζεται από το περιεχόμενό της, αλλά από την εσωτερική της ένταση, την απροσδιόριστη ενέργειά της.
ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΠΡΟΣ ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Θα μπορούσαν να συζητηθούν ζητήματα μνήμης, διάρκειας, ανάδυσης, μεταβολής, επανάληψης, ηθική του γίνεσθαι (devenir), συσχέτισης με Bergson κ.λπ.
7 Το πάθημα (επήρεια -affect) της ύλης –επωδοί αίσθησης
ΠΛΑΙΣΙΟ
Για τον Gilles Deleuze η επεξεργασία της ύλης και του χώρου είναι πιο αποκαλυπτική από τις γλωσσολογικές επιχειρήσεις. Το γλωσσικό υλικό συμμετέχει πλέον στο νόημα μαζί με τον χώρο, με δομές επιτελεστικές με πράξεις και συμβάντα. Η ύλη δεν συνιστά απλά, ένα μηχανικό μέσο υλοποίησης, αποτελεί εκφραστική δύναμη ικανή για ετερογενείς συνδέσεις.
Ενδιαφέρουν αρχιτεκτονικές προτάσεις που στο πλαίσιο τη σκέψης του G. Deleuze δεν θεωρούν την ύλη ως μία ιδιότητα που συνδέεται με τη μορφή, διανέμουν την ύλη σε διαφορετικούς ρυθμούς έκφρασης, ανιχνεύοντας τις ποιοτικές, εντατικές και όχι μόνο τις εκτατικές της διαστάσεις.
Η ίδια η μορφή δεν επιβάλλεται δηλαδή εκτός της διαδικασίας αλλά αναδύεται μέσα από ένα ενεργό υλικό.
ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΠΡΟΣ ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Θα μπορούσε να συζητηθεί η σημαντική αξία του ζητήματος της επήρειας του παθήματος (affect) για την αρχιτεκτονική δημιουργία, και τη χωρική εμπειρία, ζητήματα χωρικής ατμόσφαιρας έναντι των οπτικο-μορφολογικών παραδειγμάτων. Η συναρμογή της αίσθησης και της λογικής και ο υπερβατολογικός εμπειρισμός. Οι διαφορές ανάμεσα σε Deleuze και M. Ponty (αντίληψη, σάρκα, εμπειρία κ.λπ.).
